Suối cá thần Cẩm Lương là một di tích lịch sử văn hóa - danh lam thắng cảnh nổi tiếng, nằm trên tuyến du lịch xuyên suốt theo hướng Đông - Tây của xứ Thanh từ bãi biển Sầm Sơn, Di tích quốc gia đặc biệt Thành Nhà Hồ, Lam Kinh, Suối cá Thần, khu du lịch nghỉ dưỡng Pù Luông thu hút đông đảo du khách ghé thăm. Dòng suối nằm dưới chân dãy núi Trường Sinh thuộc vùng liên kết giữa vườn quốc gia Cúc Phương và khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông nên thiên nhiên nơi đây rất đa dạng.

Vùng đất này từ xa xưa là khu vực sinh sống chủ yếu của người dân tộc Mường, với nhiều bản sắc văn hóa đặc trưng của cộng đồng người Mường – Việt cổ, đặc biệt dấu ấn lịch sử văn hóa lâu đời của nền văn hóa Đông Sơn cách đây khoảng 2000 năm TCN được tìm thấy qua cổ vật trống đồng Đông Sơn có 4 khối tượng vịt được tìm thấy tại làng Phú Lai, Cẩm Giang (xã Cẩm Tú hiện nay) cách suối cá Thần khoảng 7km, xác nhận nơi đây đã tồn tại một cộng đồng dân cư người Việt cổ xưa với nền nông nghiệp lúa nước khá phát triển.

Suối cá thần Cẩm Lương được công nhận là di tích văn hóa - danh lam thắng cảnh năm 1993 và được công nhận là khu du lịch cấp tỉnh vào năm 2018. Nơi đây gắn liền với câu chuyện tâm linh về một đàn cá được người dân nâng niu và bảo vệ như những vị thần đem lại sự bình yên và may mắn đối với buôn làng của người Mường.

Cá, người và cảnh vật thiên nhiên nơi đây thật hoang sơ “Sơn thuỷ hữu tình” hoà quện vào nhau tạo nên một bức tranh cuộc sống thanh bình thanh bình nưng vô cùng sống động.

Suối cá là nơi du lịch sinh thái, là địa điểm nghỉ ngời lý tưởng sau những ngày làm việc căng thẳng, vất vả của tất cả mọi người trên mọi miền tổ quốc cũng như du khách Quốc tế.

Không biết tự bao giờ người dân nơi đây ai cũng thuộc một bà vè:

“Lương Ngọc có suối minh châu

Với khe tắm mát giăng thâu điều hoà

Ngọc Đình có Miếu thuỷ toà

Trên thì thượng đẳng thật là anh linh

Sau đình có núi Trường sinh

Dưới khe có cá vạn linh về chầu

Theo truyền thuyết của người dân nơi đây kể lại rằng: Ngày xưa, bản Ngọc dưới chân dãy Trường Sinh thường xuyên bị hạn hán, mất mùa. Ở bản có hai vợ chồng hiếm muộn con, hàng ngày thường ra ven suối trồng trọt và bắt tôm cá kiếm sống qua ngày. Bỗng một hôm, bà ra suối mò cua, bắt cá lại mò được một quả trứng lạ. Bà thả quả trứng xuống nước rồi tiếp tục mò, nhưng vẫn chỉ mò được quả trứng đó. Ba bốn lần như vậy, thấy lạ bà liền mang trứng về nhà rồi kể lai câu chuyện cho chồng nghe. Rồi ông bà đem trứng cho gà ấp thử, không ngờ ít hôm sau, quả trứng đó nở ra một con rắn. Thấy lạ ông lão mang rắn ra suối Ngọc thả cho rắn đi, nhưng cứ sáng mang ra thả thì tối rắn lại quay về nhà và dần dần sống trong nhà thân quen như những con vật nuôi khác.

Từ khi có rắn sinh ra, đồng ruộng ở đây trở nên tốt tươi, dân bản được ấm no, hạnh phúc, họ yêu quý rắn nên gọi rắn là chàng Rắn. Cuộc sống yên bình cứ trôi đi, bỗng một đêm trời mưa to gió lớn, sấm rền chớp giật đùng đùng. Quá lo sợ người dân đóng kín cửa ở trong nhà tránh mưa to gió lớn, khi gió mưa ngừng thì cũng là lúc rạng sáng. Hôm sau, người dân thấy xác chàng Rắn nằm dưới chân núi Trường Sinh, bên bờ suối Ngọc.

Thần linh báo mộng cho dân làng biết, chàng Rắn vì chiến đấu với thủy quái về phá hại bản làng mà bỏ mạng, cho nên đã được Ngọc Hoàng phong là Thần và giao cho chức Tứ Phủ Long vương. Không hiểu lý do tại sao cũng từ khi nhân dân trong bản lập đền thờ bên bờ suối để tưởng nhớ công lao chàng Rắn thì cũng từ đó, suối Ngọc xuất hiện đàn "cá thần" với hàng chục nghìn con ngày đêm về chầu thần và canh gác quanh nơi đền Ngọc cho đến tận ngày nay, lúc nào cũng đông đúc.

Với niềm tin suối “cá thần” là nơi linh thiêng có thể che mưa, phủ nắng, mang đến sự bình yên, trù phú cho người dân nơi đây. Đàn “cá thần” trong dòng suối đông đúc thể hiện cho sự bình yên, no ấm cho cuộc sống người dân, nên từ bao đời nay, người dân trong vùng luôn gìn giữ và xem đàn “cá thần” là loài cá linh thiêng - là báu vật không thể tách rời

Đến với không gian trong suối cá thần du khách sẽ hòa vào không khí trong lành của những bóng cây cổ thụ, cùng với sự mát trong của dòng nước suối chảy ra từ chân núi Trường Sinh. Nơi đây có hàng nghìn con cá bơi lội, đầu luôn hướng về nguồn dòng suối, nơi cửa hang nước chảy ra, bên trong ẩn chứa bao điều kỳ bí của một hệ thống suối ngầm trong dãy núi Trường Sinh. Theo người dân nơi đây cửa hang chính là đường vào tổ của cá chúa, bên trong có cá chúa nặng tầm 40 kg. Khi xưa cửa hang còn rộng mở chưa bị bồi lấp bởi mưa lũ cá chúa thường bơi ra ngoài mỗi khi nước lớn. Mọi hoạt động của đàn cá đều tuân theo một quy luật, thường thì ban ngày cá sẽ bơi ra ngoài kiếm ăn, vui chơi thân thiện cùng người dân và du khách, ban đêm cá lại về tổ (vào hang).

Cá ở đây người dân hay gọi là cá Dốc, cá Tể. Cá thuộc họ nhà chép, có trong sách đỏ Việt Nam thuộc diện bảo vệ cấp II, cá rất kén chọn môi trường nên rất ít gặp trong tự nhiên. Cá có đầu giống cá trôi, thân trắm, khi trưởng thành sẽ hiện lên sắc đỏ hồng quanh miệng, vây, đuôi cùng với màu vảy chủ đạo như màu đá núi, miệng cá có hai râu hai bên, mắt cá có vệt dài màu đen nhạt dần ở hai đầu miệng và mang nhìn giống như mắt rắn. Cá thường ăn dong rêu, hay bơi ngược hớp hớp đón lấy nguồn phù du vô tận từ dòng nước trong lòng núi đá chảy ra, hoặc cá nhao nhao đón lấy những chiếc lá cây chưa kịp rơi xuống suối như một thú vui. Cá nơi đây rất gần gũi thân thiện, nếu có duyên khách tham quan ngồi bên bờ suối, cá lại gần chúng ta có thể nhẹ nhàng chạm vào cá và cảm nhận làn nước mát lành của dòng suối.

Suối cá thần được xem là một nơi linh thiêng, là bến nước nuôi dưỡng rất nhiều thế hệ người dân nơi đây. Trước kia bà con nhân dân thường ra suối gánh nước về làm nước sinh hoạt, tình cảm giữa con người với thiên nhiên ở đây còn được thể hiện qua một phong tục đó là vào đêm 30 giao thừa hàng năm, bà con cả làng gõ mõ, gõ chiêng, gọi nhau, cùng ra suối lấy nguồn nước đầu tiên của năm mới về đặt lên bàn thờ để thắp hương tưởng nhớ đến công ơn tổ tiên. Với một số bà con nhân dân các vùng xung quanh, đặc biệt những người ở miền biển thường ngược về dòng suối vào sáng sớm, lấy nước suối với số lượng lớn để mang về với hy vọng sẽ đem lại những điều may mắn cho việc làm ăn.