Theo bản thần tích Sắc phong được ban ngày 25 tháng 7 niên hiệu Khải Định thứ 9 (1924). Cho biết sự tích của thần được thờ ở đền Cùng như sau:... “Trong làng có hai cụ già ban đêm mộng gặp hai vị tiên nhân. Một vị mặc áo màu hồng, một vị mặc áo màu trắng, dung nhan đẹp đẽ như thần tiên, giáng linh vào người Hồng y tiên nhân báo: ta là Thượng Ngàn Đào Nguyên công chúa Lê Mại đại vương; giáng linh vào người Bạch y tiên nhân báo: ta là Sơn Tiên đại vương Ngô Liên dạo bước du chơi cùng vua dưới trần gian, thấy nơi này đẹp, có sông xanh biếc, đỉnh núi là nơi thắng cảnh u tịch nên có tình ý biến hiện chỗ này. Nếu trong dân làng lập đền thờ cúng thì muôn vật tự yên ổn”. Khi tỉnh giấc, hai vị già làng mới biết là mộng nên triệu tập Nhân dân nói rõ mộng gặp hai người, bèn lật xem quẻ thì thấy mộng linh y như mộng báo hai người nên dân làng lập đền thờ cúng. Vị thần được thờ ở đền Cùng được Nhân dân tôn thờ như thần hoàng làng. Ngài vừa là vị thần biểu hiện của lịch sử, phong tục, pháp lệ cùng hy vọng chung của cả làng; vừa là phúc thần của làng bởi từ ngày lập Đền, đời sống nhân dân, đất đai trong vùng đều đạt “nhân khang, vật thịnh”, ấm no hạnh phúc.

Đền Cùng là nơi thờ nữ thần Lê Mại đại vương, được người dân tôn thờ là Thượng Ngàn Đào Nguyên công chúa. Vì vậy, sinh hoạt tín ngưỡng ở đây thường xuyên diễn ra. Hàng tháng, vào ngày rằm, mùng một - số lượng người đến cúng lễ đông hơn. Từ năm 2021, Lễ hội Đền Cùng được tổ chức thường niên vào ngày 24 tháng Giêng, cùng các trò chơi, trò diễn dân gian đặc sắc như đánh Mẳng, chơi đu, đẩy gậy, kéo co – mang đặc trưng văn hóa của tộc người Mường sinh sống nơi đây. Các hoạt động lễ hội kéo dài đến hết tháng ba âm lịch là một điểm hẹn tín ngưỡng tâm linh của bà con và du khách thập phương.

Theo các cụ già ở làng cho biết, đền Cùng trước kia được xây dựng có quy mô to lớn, bề thế gồm 5 gian tiền đường và 3 gian hậu cung. Vật liệu chủ yếu của bộ khung làm bằng gỗ tốt, tường xây gạch, trát vôi vữa. Các bộ phận gỗ của kiến trúc được chạm trổ trang trí những hình ảnh điêu khắc truyền thống. Ngôi đền đã bị máy bay của thực dân Pháp ném bom và sập đổ hoàn toàn vào năm 1953. Đền được xây dựng lại vào những năm 80 của thế kỷ trước, gồm các hạng mục công trình: Đền chính, Lầu cô, Lầu cậu, Nhà bia. Xung quanh di tích ở dưới lòng đất đã phát hiện ra hàng loạt đồ đồng, đồ đá có giá trị như: rìu đồng, mũi tên đồng, giáo đồng, lưỡi cày đồng, rìu đá... đặc biệt trống đồng minh chứng cho địa bàn này là nơi cư trú của người Việt cổ, các di vật này có đặc điểm của nền văn hóa Đông Sơn.

Vị thần được thờ ở Đền Cùng là một đức thánh mẫu, gắn với tục thờ Mẫu trong đời sống tín ngưỡng của Nhân dân ta vì thế đã thu hút được nhiều tầng lớp nhân dân và du khách đến đây cúng lễ. Bên cạnh đó, đền Cùng nằm ở sườn núi Liên Sơn, nơi có những hang động, mái đá đẹp, cùng với thảm thực vật nhiệt đới, có nhiều chim thú, núi liền sông tạo nên phong cảnh “Sơn thủy hữu tình”. Vì vậy, đền Cùng ngoài giá trị về tín ngưỡng, còn có giá trị về thắng cảnh. Đền Cùng cùng với các di tích khác trên địa bàn như: Chùa Mổng, chùa Vọng (Vĩnh Châu Tự), Đình Ngốc, suối cá Cẩm Lương... tạo nên một quần thể di tích, thắng cảnh phong phú, đa dạng chào đón du khách.